Luís Vaz de Camões współcześnie zaliczany jest do grona najznamienitszych literatów XVI-wiecznej Europy, zaś w swoim kraju, Portugalii, gdzie pośmiertnie uznano go za „Księcia Poetów swoich czasów”, uchodzi za najwybitniejszego autora w dziejach rodzimej literatury. Choć za życia sława i fortuna nie sprzyjały mu tak, jak tego oczekiwał, o czym niejednokrotnie wzmiankował w swojej twórczości, Camões należy jednak do nielicznych autorów portugalskich, którym dane było ujrzeć swoje największe dzieło wydane drukiem. Chodzi o poemat epicki zatytułowany w języku oryginału „Os Lusíadas” („Luzytanie”), opublikowany po raz pierwszy 450 lat temu, tj. w 1572 roku w Lizbonie.
Epopeja „Os Lusíadas” zajmuje kluczowe miejsce w spuściźnie literackiej Camõesa. Osią tematyczną utworu jest opowieść o wyprawie dowodzonej przez Vasco da Gamę (ok. 1486–1524) w poszukiwaniu drogi morskiej do Indii (1497–1499), jednak głównym bohaterem dzieła są Portugalczycy, tytułowi Luzytanie. To ich heroiczne czyny składające się na dzieje Portugalii na przestrzeni wieków aż po epokę odkryć geograficznych i ekspansji zamorskiej opiewa autor, w twórczy sposób splatając wątki historyczne i mitologiczne w utworze. Podzielony na 10 pieśni poemat nawiązuje do wzorców antycznych, zwłaszcza Wergiliusza, a także do renesansowej epiki włoskiej. Dowodzi również ogromnej erudycji i rozleglej wiedzy Camõesa, wykazującego się dogłębną znajomością m. in. mitologii, historii czy geografii.
Pierwodruk „Os Lusíadas”, zachowany w ok. 40–50 egzemplarzach w kolekcjach różnych instytucji oraz osób prywatnych rozproszonych w wielu krajach świata, wzbudza niesłabnące zainteresowanie badaczy, z uwagi na enigmatyczne kwestie, do których należy m. in. problem dwóch edycji z datą 1572. Niemniej intrygujące są wydania dzieła z lat 1584–1597, nurtujące specjalistów choćby pod względem ingerencji cenzorskich w tekst czy dodanych adnotacji i komentarzy. Począwszy od XVII wieku pojawiła się tendencja do łączenia epopei z innym utworami (poezja, dramat) oraz tekstami (listy) pióra Camõesa we wspólnych edycjach. W ten sposób m. in. podkreślano wszechstronność talentu literackiego portugalskiego twórcy, równocześnie dając odbiorom możliwość zapoznania się nie tylko z jednym, wybitnym dziełem, lecz ze spuścizną artystyczną Camõesa w sposób przekrojowy. Ponadto na znaczeniu zyskiwały różnorakie parateksty, traktujące o biografii Camõesa, wydarzeniach z warstwy historycznej utworu, charakterze dzieła itp. Z czasem stały się one ważnym źródłem informacji na temat autora, jego twórczości oraz epoki, powielanych, niekiedy korygowanych lub uzupełnianych przez kolejnych wydawców, redaktorów poszczególnych edycji, czy tłumaczy portugalskiej epopei. To na ich podstawie krytycy i czytelnicy z innych krajów i późniejszych epok najczęściej budowali swoją wiedzę, a także interpretowali postać autora oraz jego utwór.
Jak wskazują skrupulatni badacze, do końca XIX wieku epopeja doczekała się ponad stu portugalskojęzycznych reedycji, przy czym niektóre z nich ukazały się poza granicami Portugalii (np. w Madrycie, Neapolu, Rzymie, Paryżu). Narastający rozgłos i uznanie towarzyszące dziełu spowodowały, że zaczęto przygotowywać także wersje obcojęzyczne poematu. Najwcześniej powstały przekłady na język hiszpański – dwa niezależne tłumaczenia, wydane w Alcalá de Henares i Salamance, oba w tym samym 1580 roku, tj. roku śmierci Camõesa. W kolejnych trzech stuleciach portugalska epopeja zdobywała coraz liczniejszych odbiorców również poza przestrzenią iberyjską, dzięki wykonanym przekładom, częściowym lub całościowym, nierzadko w kilku wersjach, na języki łaciński, włoski, angielski, francuski czy niemiecki. W 1790 roku Jacek Idzi Przybylski przetłumaczył „Os Lusíadas” na język polski. Wiek XIX przyniósł polskim czytelnikom dalsze dwa przekłady (1875 i 1890), zaś ubiegłe stulecie najnowsze tłumaczenie dzieła Camõesa, opublikowanew 1995 roku. Warto podkreślić, że żaden inny utwór portugalski, nawet współcześnie, nie doczekał się tylu polskojęzycznych wersji. Z dorobku literackiego portugalskiego twórcy na język polski przetłumaczono także wybrane utwory poetyckie, zwłaszcza pełne maestrii sonety, które, zdaniem wielu znawców tematu, bodaj najpełniej oddają niebywały kunszt i wysokie walory artystyczne liryki Camõesa.
Przekłady „Os Lusíadas” na języki obce często wpisywały się w szerszy nurt zainteresowania dziełem i jego autorem, bywało, że w ogólnym kontekście rozważań nad dziejami literatury portugalskiej. To zainteresowanie zaowocowało rozlicznymi tekstami o różnorodnym charakterze, nie tylko literackim. Wszystkie one współtworzą obecnie imponujący zasób europejskich dzieł i prac zainspirowanych portugalskim utworem oraz postacią jego twórcy, sukcesywnie wzbogacany o coraz to nowe pozycje od czasu pierwszego wydania „Os Lusíadas”. Szczególnie obfity pod tym względem okazał się XIX wiek, kiedy to losy osobiste, jak również epos Camõesa interpretowano w duchu romantycznym, zaś w późniejszych dekadach wspomnianego stulecia, dążono do zweryfikowania owych wyobrażeń pod wpływem impulsów pozytywistycznych, co jednak nie zawsze przyniosło zadowalające rezultaty.
Tendencja do wyjaśniania biografii poety poprzez subiektywne odczytania aluzji do różnorakich doświadczeń, które miały znaleźć odbicie w jego twórczości powstała z braku zachowanych świadectw historycznych. Do dziś wiedza badaczy na temat życiorysu Camõesa jest wysoce niekompletna. Wątpliwości wzbudza nawet data urodzin twórcy (przyjmuje się ok. 1524 r.), a także inne istotne kwestie, dotyczące, przykładowo, jego miejsca urodzenia czy zdobytego wykształcenia. Lepiej znane są burzliwe okoliczności, które spowodowały, że w marcu 1553 roku Camões wyruszył do portugalskich Indii Wschodnich – karę więzienia za udział w pojedynku zamieniono poecie na służbę wojskową w Indiach. Wyruszając w drogę na pokładzie jednego z okrętów wchodzących w skład armady dowodzonej przez Fernão Álvaresa Cabrala (1514–1571), Camões znalazł się na tym samym morskim szlaku, przetartym kilka dekad wcześniej przez Vasco da Gamę podczas pionierskiej wyprawy do Indii, której historia natchnęła go do napisania „Os Lusíadas”.
Badacze przyjmują, że utwór ten powstał w znacznej mierze w okresie spędzonym przez autora na Wschodzie, choć trudno określić, na którym etapie trwającego kilkanaście lat pobytu Camõesa w azjatyckich posiadłościach Portugalii miałoby to nastąpić. Niekiedy wzmiankuje się, że już w trakcie podróży poeta tworzył fragmenty wybranych pieśni swej morskiej epopei. Jak potoczyły się losy Camõesa w krainach Orientu zanim zdecydował się na powrót do Lizbony? Jedynie drobne przebłyski rzucają nieco światła na ten pełen niejasności okres w jego życiu. Zgodnie z nimi wspomina się o epizodach militarnych, protekcji, a nawet przyjaźni z przedstawicielami elit zarządzających koloniami zyskanej dzięki talentom literackim, co jednak nie zapewniło Camõesowi trwałego dostatku, czy o nadużyciach finansowych, które zawiodły poetę do więzienia. Najczęściej wskazywane miejsca domniemanych pobytów Camõesa na obszarach portugalskich dominiów w Azji to Goa w Indiach oraz Makao w Chinach, ale zapewne można by wymienić ich więcej. W tym czasie nie zabrakło też prawdziwie dramatycznych wydarzeń w biografii poety. Jedno z nich to walka o ocalenie życia podczas katastrofy okrętu u ujścia rzeki Mekong (ok. 1560 r.). Wówczas miała już istnieć rękopiśmienna wersja „Os Lusíadas”, którą z wielkim wysiłkiem poeta zdołał uchronić przed żywiołem, o czym nadmienia w swoim eposie. W trakcie tego wydarzenia poniósł jednak inną bolesną stratę, bowiem fale pochłonęły bliską jego sercu Dinamene – pod takim poetyckim imieniem miałaby kryć się pochodząca z Chin wybranka Camõesa, przywoływana w utworach lirycznych poety. Opinie badaczy na temat autentyczności tej postaci pozostają jednak podzielone.
W lirykach Camõesa odnajdziemy wiele innych imion żeńskich w powiązaniu z sugestywnymi portretami niewieścimi, wskazującymi na europejskie lub egzotyczne pochodzenie opisywanych kobiet. Niektóre z owych portretów powstały jeszcze w okresie młodzieńczym, przed wyruszeniem do Indii Wschodnich: w Coimbrze, gdzie Camões miał pobierać nauki, a także w Lizbonie, gdzie mimo skromnego pochodzenia szlacheckiego, poeta obracał się w wysokich kręgach stolicy, w tym bywał w pałacu ówczesnego władcy Portugalii, Jana III (1521–1557). Zdaniem badaczy, z tych sfer mogły pochodzić niektóre z adresatek wierszy Camõesa. Natomiast zupełnie inny status społeczny reprezentowały kobiety jak owa „cudzoziemska niewolnica”, opisana w liryku wyrażającym zachwyt dla jej zalet i oryginalnej w oczach Europejczyka urody, przełożonym na język polski przez Krystynę Rodowską („Camões. Poezje wybrane”, Warszawa, 1984 oraz „Camões. Liryki najpiękniejsze”, Toruń, 2000). Liczne porywy serca nie przyniosły jednak poecie uczuciowego spełnienia. Wizerunek Camõesa cierpiącego z powodu miłosnych niepowodzeń, których nie szczędził mu srogi los, stał się jednym ze stałych elementów jego na wpół legendarnej biografii.
Camões zdołał powrócić do Lizbony w 1570 roku jedynie przy wsparciu finansowym przyjaciół, co zwiastowało jego skromną sytuację ekonomiczną w schyłkowej dekadzie życia. Nie polepszyło jej wydanie drukiem epopei „Os Lusíadas” dwa lata później. Co prawda uzyskał z tego tytułu pensję od króla Sebastiana I (1557–1578), któremu zadedykował swój utwór, jednak można tylko snuć domysły, na ile mogła być ona wystarczająca na ówczesne potrzeby Camõesa. Począwszy od najwcześniejszych biografii poety, powstałych w pierwszych dekadach XVII wieku, utrzymywano, że ostatnie lata, a także chwile jego życia upłynęły w wyjątkowo dramatycznych okolicznościach, tj. w skrajnym ubóstwie i osamotnieniu. Jak ustalono, choć nie bez wahań i wątpliwości, data śmierci Camõesa to 10 czerwca 1580 roku, zaś pierwotnym miejscem jego spoczynku stał się kościół św. Anny w Lizbonie. Wedle przekazów, pochowano go w bezimiennej zbiorowej mogile, na koszt instytucji charytatywnej, a płytę nagrobną z epitafium ufundował jeden z przyjaciół poety kilkanaście lat później (1595). W dalszym okresie, zwłaszcza po katastrofalnym dla stolicy Portugalii trzęsieniu ziemi w 1755 roku, odnalezienie szczątków Camõesa dla należytego uczczenia „Księcia Poetów” stało się znacznym wyzwaniem, jeśli nie niemożliwością. Starania te podjęto w XIX wieku, w perspektywie trzechsetnej rocznicy śmierci poety, przypadającej w 1880 roku. Uhonorowano wówczas pamięć Camõesa wznosząc mu imponujący pomnik w Lizbonie (1867), a następnie stawiając grobowiec w usytuowanym nieopodal brzegów Tagu Klasztorze Hieronimitów, który król Manuel I (1495–1521) ufundował w 1502 roku, w podzięce za pomyślne zakończenie odkrywczej wyprawy Vasco da Gamy. W tym miejscu grób poety znajduje się do dzisiaj.
Śmierć Camõesa zbiegła się z początkiem sześćdziesięcioletniego okresu zależności politycznej Portugalii od Hiszpanii (1580–1640). W tym ciężkim okresie załamania dawnej potęgi Portugalii, epopeja „Os Lusíadas”, odwołująca się do chwalebnej przeszłości kraju, ukazująca heroiczne wyczyny Portugalczyków na przestrzeni dziejów, w tym ich wkład w postęp cywilizacyjny i szerzenie wiary chrześcijańskiej, urosła do rangi wiodącego dzieła w literaturze portugalskiej, przepełnionego wartościami i duchem narodowym. Kolejny złożony etap w historii Portugalii stanowił XIX wiek. Wspomniane stulecie przyniosło poważne zagrożenia zewnętrzne i znaczne zawirowania wewnętrzne w kraju, tj. obecność wojskach napoleońskich, które spustoszyły Portugalię w latach 1807–1810 i związane z nią przeniesienie dworu królewskiego do Brazylii (1807), co z kolei stanowiło impuls do późniejszego oderwania się zamorskiej kolonii od metropolii (1822), bratobójczą wojnę domową między zwolennikami liberalizmu i absolutyzmu (1832–1834), zaś u schyłku wieku zaostrzenie relacji brytyjsko-portugalskich w sporze o tereny położone w Afryce (Ultimatum, 1890). W tych okolicznościach dzieło Camõesa przypominało Portugalczykom i umacniało ich postawy patriotyczne.
Wiek XIX to także bardzo istotny etap w recepcji międzynarodowej twórczości i postaci Camõesa. Dotyczy to w szczególności epoki romantyzmu. Obrosłą legendą biografię poety oraz jego epos, pełen patriotycznych i bohaterskich treści, postrzegano wówczas przez pryzmat ideałów epoki, nierzadko w powiązaniu z aktualną sytuacją własnego kraju i narodu. Wykreowany romantyczny obraz Camõesa jako genialnego artysty i wieszcza narodowego, wzoru patriotycznego zaangażowania i poświęcenia, ukazywał obdarzonego awanturniczym temperamentem, a zarazem szlachetnym charakterem poetę, żeglarza i żołnierza, który wytrwale zmagał się z nieprzyjaznym losem, w pełni oddany ojczyźnie głosił jej chwałę w swojej twórczości, co jednak nie wystarczyło, by zasłużyć na uznanie rodaków. Wzgardzony nędzarz, u kresu drogi życiowej, swoje ostatnie myśli skierował ku Portugalii, gdy w obliczu jej nieuchronnego poddania się hiszpańskiemu zwierzchnictwu, wypowiadał słynne zdanie: „Umieram wraz z ojczyzną”. Tak nośne tematy znalazły odbicie w rozlicznych tekstach powstałych w ciągu XIX wieku, popartych wieloma inicjatywami translatorskimi wokół dzieła Camõesa, podjętymi w różnych krajach i w rozmaitych językach, także w języku polskim.
Współcześnie, w kręgu literatur tworzonych w „języku Camõesa”, a więc w Portugalii, jak również w innych przestrzeniach portugalskojęzycznych rozproszonych na kilku kontynentach, epos „Os Lusíadas” zajmuje uprzywilejowane miejsce. Stale pojawiają się nowe edycje, przygotowane w tradycyjnej formie książkowej lub w postaci cyfrowej. Podobnie jak w poprzednich stuleciach, w XX oraz XXI wieku nie zabrakło też literatów wchodzących w twórczy dialog z renesansowym autorem i jego dziełem. Natomiast szczególną formę dbałości o zachowanie i upowszechnianie spuścizny Camõesa, nie tylko dla potrzeb naukowych, stanowi digitalizacja dawnych edycji, począwszy od najstarszej z nich, czyli pierwodruku „Os Lusíadas” z 1572 roku. Sposobność ujrzenia dzieła w oryginalnym kształcie z epoki, także od strony materialnej, może znacząco ubogacić jego odbiór z perspektywy historycznej, kulturalnej czy artystycznej. Ze zrozumiałych względów, w zakresie udostępniania dzieł Camõesa w przestrzeni wirtualnej przoduje Portugalska Biblioteka Narodowa w Lizbonie. Jednak inne instytucje kultury w Portugalii i poza jej granicami również stopniowo włączają do swoich zasobów cyfrowych starodruki z utworami portugalskiego autora, tym samym podkreślając ich wyjątkową wartość i znaczenie jako cennych i unikatowych dóbr kultury europejskiej i światowej. Niezmiernie cieszy fakt, iż do tego grona w niedawnym czasie dołączyła Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi, posiadająca w swym księgozbiorze interesujące i rzadkie camoniana.
W przypadku niniejszej wystawy, przyjęty format wirtualny sprzyja celom edukacyjnym i popularyzatorskim, jakie jej przyświecają. Mamy nadzieję, że dzięki niemu krąg współczesnych polskich odbiorców Camõesa stanie się szerszy, a jego fascynująca i barwna postać, jak również niezwykłe dzieło literackie o nieprzemijającej wartości zyskają nowych admiratorów, nie tylko wśród specjalistów czy adeptów studiów portugalistycznych, lecz także osób, którym literatura, historia, kultura i język Portugalii pozostają bardzo bliskie. Wszystkie te elementy skupiają w sobie Camões i „Os Lusíadas” – morska epopeja Portugalczyków, współcześnie postrzegani jako znakomite symbole tego, co portugalskie w świecie.
*
Prezentowane w ramach wystawy obiekty podzielono na dwie linie tematyczne, którym odpowiadają dwie części ekspozycji. Pierwsza z nich obejmuje edycje dzieł Camõesa, w tym eposu „Os Lusíadas”, w języku portugalskim oraz w przekładach na języki francuski, włoski, niemiecki oraz polski, a ponadto różnorakie teksty, nie tylko literackie, inspirowane utworem portugalskiego autora oraz jego postacią, obrazujące ich międzynarodową recepcję. Wszystkie obiekty ujęte w tej części wystawy należą do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej i Biblioteki Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi. Pochodzą z okresu od schyłku XVI do końca XIX wieku. W prezentacji zastosowano układ chronologiczny, od najstarszej daty druku, tj. 1595. W przypadku druków zdigitalizowanych, dostępnych w Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej lub w Bibliotece Cyfrowej Uniwersytetu Łódzkiego, podano odpowiednie linki, co umożliwia ich swobodny, wielostronny i dokładny ogląd. Każdemu z obiektów towarzyszy zwięzły opis, w którym przeważają informacje o charakterze historycznym, nawiązujące lub uzupełniające treści ujęte w powyższym szkicu, przybliżającym, z konieczności w znacznym skrócie, epopeję „Luzytanie” oraz jej autora.