Druga linia tematyczna niniejszej wystawy oscyluje wokół zamorskich przestrzeni, do których dotarli Portugalczycy w ciągu XVI i XVII wieku, żeglując śladami odkrywczej wyprawy Vasco da Gamy z lat 1497–1499. Wytyczona wówczas trasa morska do Indii wokół lądu afrykańskiego, w źródłach portugalskich określana jest jako „Rota do Cabo”, tj. „Szlak Przylądkowy”, ze względu na kluczowy punkt na trasie – Przylądek Dobrej Nadziei (pierwotnie Przylądek Burz). Minięcie owego punktu usytuowanego na skrajnym, południowym cyplu Afryki przez flotyllę Vasco da Gamy pod koniec listopada 1497 roku, otworzyło drogę do legendarnych krain Orientu, łącząc Ocean Atlantycki z Oceanem Indyjskim. Stąd też inne, równie często stosowane w języku portugalskim nazwy, odnoszące się zarówno do szlaku, jak i odbywanych tą drogą podróży – „Rota da Índia” oraz „Carreira da Índia”, tj. Szlak Indyjski.
Ten pierwszy wielki szlak transoceaniczny epoki nowożytnej, odkryty dzięki sztuce żeglarskiej i determinacji Portugalczyków, stanowił główną arterię morskiego imperium Portugalii. Tą drogą rokrocznie przemieszczały się okręty wypływające z Lizbony, wyjściowego portu na trasie. Ich zasadniczy cel stanowiło Goa w Indiach, początkowo niewielka faktoria handlowa założona w 1510 roku, która szybko urosła do rangi głównego ośrodka portugalskiego „Estado da Índia”, czyli „Państwa Indyjskiego”. Tym mianem określano kolonie na obszarach azjatyckich, sukcesywnie rozszerzane przez Portugalię o kolejne zdobycze terytorialne. Okręty kursujące między portugalską stolicą i jej azjatyckim odpowiednikiem przewoziły ludzi i różnorakie europejskie towary do Indii, zaś w drodze powrotnej transportowały tak pożądane w Europie przyprawy korzenne i inne orientalne bogactwa. Trasę pokonywały również portugalskie eskadry dokonujące zbrojnych podbojów. Doniosłe znaczenie Szlaku Indyjskiego wynikało zatem z jego roli ekonomicznej, strategicznej i militarnej, a ponadto był to istotny kanał kontaktów i wymiany w sferze kultury i wiedzy między dwoma światami, Zachodu i Wschodu.
Na historię Szlaku Indyjskiego, a także ogólne dzieje obecności Portugalczyków na terenach azjatyckich złożyły się rozliczne epizody, zarówno chwalebne, jak i tragiczne. Układają się one w ciąg wydarzeń, który wiódł od rozkwitu aż po stopniowy zmierzch. Owe zmienne dzieje znalazły odbicie w bogatej i nadzwyczaj interesującej literaturze, szczególnie obfitej w XVI wieku, tj. w czasie najdynamiczniejszego rozwoju „Estado da Índia”. Różnorodne wydarzenia, daty, miejsca i postacie utrwalone na kartach relacji, listów, dzieł traktatowych i kronikarskich czy też poematów epickich, jak „Os Lusíadas” Camõesa, obrazują podejmowane wówczas działania portugalskie na obszarach azjatyckich – odkrycia, podboje, eksplorację, pracę misjonarską i badawczą. I choć po trwającym kilka dekad okresie sukcesów, narastające niepowodzenia zapoczątkowały etap schyłkowy „Państwa Indyjskiego” pod koniec XVI stulecia, to nadal powstawały rozliczne teksty, które, mimo zawartych w nich uwag krytycznych, wyrażały podziw dla portugalskich dokonań, postrzeganych jednak w tamtym czasie raczej w perspektywie niknącej dawnej potęgi i świetności, starając się w ten sposób je przywołać, ożywić i zatrzymać.
W ramach drugiej części prezentowanej wystawy sięgnięto po dzieła należące do najcenniejszej części księgozbioru Biblioteki Jagiellońskiej, tj. zbiorów specjalnych, powstałe na przestrzeni ponad 200. lat (od końca XV wieku do początkowych dekad XVIII stulecia), różnego autorstwa, nie tylko portugalskiego, aby za ich pośrednictwem ukazać szereg istotnych epizodów składających się na oba wskazane etapy, rozkwitu i zmierzchu, w historii obecności Portugalczyków na Wschodzie: wspomnianą ekspedycję Vasco da Gamy, podbój Malakki, przejęcie Diu, dotarcie do Moluków czy opanowanie, a następnie utratę Cejlonu na rzecz Holendrów, by wymienić tylko kilka przykładów. Osobne rozbudowane wątki tematyczne stanowią działalność ewangelizacyjna na obszarach Orientu, a także ich eksploracja z myślą o pozyskaniu i przekazaniu Europie wiedzy geograficznej, przyrodniczej i medycznej. Wśród 25. starannie dobranych obiektów, głównie starodruków datowanych od XVI do początków XVIII wieku, figurują rzadkie i niezwykle istotne pod względem historycznym, naukowym lub edytorskim dzieła, z pewnością zasługujące na wzmożoną uwagę ze strony oglądających. Warto odnotować fakt, że niektóre woluminy wchodzą w skład przebogatych kolekcji dostępnych w księgozbiorze Biblioteki Jagiellońskiej, jak zdeponowana w BJ kolekcja pochodząca z Klasztoru Ojców Kamedułów z krakowskich Bielan. Inna niemniej wartościowa kolekcja, z której zaczerpnięto obiekty znana jest pod nazwą Volsciana. Jej twórcą był Piotr Dunin-Wolski (1531–1590), biskup płocki, dyplomata i bibliofil doby renesansu. Wreszcie obszerna i wyjątkowo urozmaicona pod względem zawartości kolekcja pochodząca z dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie (Preussische Staatsbibliothek zu Berlin), nazywana także „skarbem pruskim”. Wśród rozlicznych obiektów unikatowych w skali światowej, które ją tworzą, odnajdziemy dwa zbiory ilustracji przyrodniczych z zespołu rękopiśmienno-graficznego Libri Picturati. Pierwszy z nich, oznaczony sygnaturami A18–A30, wiązany jest z działalnością wybitnego flamandzkiego botanika i lekarza Carolusa Clusiusa (Charles de l’Écluse, 1526–1609), natomiast drugi, znany jako Miscellanea Cleyeri (sygnatura A38), powstał za sprawą niemieckiego znawcy zagadnień orientalnych Andreasa Cleyera (1634–ok. 1698). Ponadto do ekspozycji włączono głośne dzieła autorów i edytorów XVI i XVII-wiecznych, pochodzących zarówno z Portugalii, jak i innych krajów europejskich, w tym Garcii da Orta, Cristóvao da Costy, Luísa Fróis, Giovanniego Battisty Ramusio czy Simona Grynaeusa. W tak świetnym gronie nie brak też Polaków, Macieja z Miechowa (ok. 1457–1523), profesora katedry geografii na Akademii Krakowskiej, a także Michała Boyma (ok. 1614–1659), jezuickiego misjonarza i dyplomaty w Państwie Środka.
Godne uwagi są również dwie bardzo istotne edycje „Geografii” Ptolemeusza (ok. 100–178): pierwsza jeszcze XV-wieczna (1486), a więc powstała w okresie poprzedzającym wyprawę Vasco da Gamy do Indii, druga zaś, wenecka, wydana kilkanaście lat po tym wydarzeniu (1511), obejmuje ważne dla rozwoju wiedzy geograficzno-kartograficznej mapy. Na szczególne wyróżnienie zasługują także rękopiśmienny „Atlas Nauticus” Battisty Agnese (ok. 1500–1564) oraz wspaniały „Altas” Gerarda Mercatora (1512–1594), dzieła kartograficzne odznaczające się wyjątkową precyzją, elegancją i pięknem wykonania. Warto odnotować też obecność grupy woluminów, które łączą się z postacią św. Franciszka Ksawerego (1506–1552), jednego z największych misjonarzy Kościoła, działającego na obszarze Azji w latach 1541–1552. Całość ubogacono XVII-wiecznymi rycinami ukazującymi pejzaże i mieszkańców Chin, kraju, którym na kartach swej podróżniczo-geograficznej „Peregrynacyji” („Peregrinação”, 1614) zachwycał się portugalski podróżnik i pisarz, Fernão Mendes Pinto (1509–1583). Wspomniane dzieło, współcześnie uznawane za kluczowy zabytek portugalskiego piśmiennictwa związanego z terytoriami zamorskimi, znane było czytelnikom z wielu krajów europejskich w XVII i XVIII stuleciu, dzięki tłumaczeniom na języki obce. Egzemplarz prezentowany w ramach niniejszej wystawy należy do edycji niemieckojęzycznej, którą w swoim księgozbiorze posiada Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi.
Różnorodność eksponowanych dzieł (historycznych, naukowych, podróżniczo-geograficznych, literackich, kartograficznych, graficznych) przekłada się na ogromne bogactwo zawartych w nich treści, odzwierciedlające stopniowe narastanie wiedzy na temat nawet najdalszych zakątków terenów azjatyckich, do których zdołali dotrzeć Portugalczycy, ich odkrywania, przyswajania i kreowania. W wielu tekstach splatają się informacje z różnorakich zakresów i dziedzin (od nautycznych, historycznych, etnograficznych, botanicznych, zoologicznych, medycznych, misjologicznych, ekonomicznych aż po lingwistyczne), a opis uzupełniają elementy graficzne (ryciny, plany, mapy). Niektóre z nich twórcy owych tekstów osobiście wykonali in loco, zaś w innych przypadkach zostały sporządzone przez uznanych mistrzów europejskich. Wykazując się różnymi talentami, a przede wszystkim godną podziwu odwagą i wytrwałością w eksplorowaniu otaczającej ich egzotycznej rzeczywistości, autorzy tychże dzieł zdołali utrwalić w często pionierskich pracach wszystko to, co jawiło im się jako zaskakujące, niespotykane, zadziwiające lub urzekające na przemierzanych obszarach za pomocą słowa pisanego i obrazu, dzięki czemu powstały obiekty o wysokich walorach informacyjnych, naukowych, jak również artystycznych.
Podobnie jak w pierwszej części wystawy, dzieła wpisujące się w ogólną tematykę części drugiej ekspozycji opatrzono zwięzłymi komentarzami. Ponadto większość z nich udostępniają w formie zdigitalizowanej Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, a także, w przypadku „Peregrinação” Fernão Mendesa Pinto, Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi. Umieszczenie w przestrzeni wirtualnej tych niezwykłych, jakże pięknych, a zarazem kruchych woluminów o niewymiernej wartości historyczno-kulturowej, oferuje szczególną możliwość niczym nieograniczonego podziwiania bibliotecznych i bibliofilskich skarbów w ich pełnym kształcie, w jakim dostępne były odbiorcom z epoki, w której powstały.
Zapraszamy zatem do wyruszenia w fascynującą podróż, zarówno Indyjskim Szlakiem, przetartym w latach 1497–1499 przez bohaterskich Luzytanów pod dowództwem Vasco da Gamy, których w portugalskim poemacie epickim „Os Lusíadas” z 1572 r. uwiecznił Luís Vaz de Camões, jak również innymi drogami i ścieżkami, wiodącymi przez rozmaite krainy dalekich, pełnych egzotyki i niezwykłości, historycznych, zamorskich dominiów Portugalczyków na Wschodzie. Wędrówka po owych drogach i ścieżkach, na które złożyły się doświadczenia, przygody, wiedza i wyobraźnia, prowadzi śladami rozlicznych postaci – od odkrywców, podróżników i misjonarzy aż po uczonych, literatów i artystów, a nawet… kłamców i oszustów.
