Eremityzm

Samotność eremity

Życie zakonników, a zwłaszcza eremitów kamedulskich, to szczególny rodzaj samotności, która nie jest narzucona z zewnątrz, ale jest realizowana z wyboru, jako świadoma decyzja spędzenia życia w jednoosobowej celi, w jednoosobowym domku-eremie, wśród nie więcej niż kilkunastu (a czasach najnowszych przeważnie kilku) współbraci tworzących daną wspólnotę.

Samotność to charyzmat typowo kamedulski, jak głosi reguła tego zgromadzenia (1520): Poza niewzruszonym zachowaniem ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, koniecznym dla eremitów, jak i dla wszystkich zakonników, nie ma nic ważniejszego, niż poszukiwanie nade wszystko samotności. Jest to jednak samotność o tyle szczególna, że kameduli nigdy nie uważają się za samotnych, ponieważ czują, że zawsze jest z nimi Bóg. Oto słowa soliloquium Pawła Giustinianiego (1476-1528) założyciela zgromadzenia eremitów kamedułów Góry Koronnej: O szczęśliwa samotności, która uczysz człowieka nawrócenia i powrotu przed oblicze Boskiego majestatu. [...] O samotności nigdy dość poznana [...] ty przemieniasz ludzi w aniołów [...] ty łączysz na zawsze dusze z Bogiem.
Samotność kamedulska ma również swój wymiar ziemski, architektoniczny: eremy kamedulskie otoczone są murem, który fizycznie i symbolicznie oddziela kamedułów od świata. W obrębie murów klasztornych każdy z eremitów posiada swój mikroświat – eremita po złożeniu ślubów wieczystych zamieszkuje we osobnym domku (pustelnia, erem). Rozmowy wśród współbraci są nie tylko ograniczone, lecz nawet zakazane, o ile nie zachodzi wyższa konieczność. Od pobudki o godz. 3:30 (w Krakowie) bądź 3:45 (w Bieniszewie), eremita spędza czas na samotnej modlitwie, pracy, lekturze.
Jeszcze niedawno w niektórych eremach na drzwiach domków wisiały tabliczki, na których obrotem strzałki eremita wskazywał miejsce, gdzie w danej chwili przebywa - by nie naruszyć milczenia i samotności zbędnym podnoszeniem głosu. W oczach człowieka z zewnątrz tę samotność pogłębia stale zachowywane przez eremitów milczenie; rozmowy się unika, a dozwolona jest rzadko, jak głosi reguła życia eremickiego: „W zimie pozwala się mówić we wtorki i czwartki, w lecie także w soboty”.
W skrajnych przypadkach eremita może zostać rekluzem (łac. reclusus – zamknięty, odgrodzony, oddzielony). Rekluz to eremita, który z własnej woli, całkowicie odgradza się od świata, zamykając się w swym eremickim domku czasem nawet na wiele lat. Eremita, w czasie rekluzji w ogóle nie komunikuje się ze światem, z nikim nie rozmawia, bez słowa odbiera i oddaje naczynia, pozostaje „sam na sam z Bogiem”.
Jeśli i my nierzadko uważamy, że żyjemy w czasach ostatecznych, wówczas słowa Pawła Giustinianiego sprzed pięciuset lat mogą pomóc zrozumieć umiłowanie samotności: Jeżeli kiedykolwiek w historii istniał czas szczególnego pragnienia i poszukiwania samotności i eremów, to jest nim chwila obecna, ponieważ świat zaczyna się przewracać do góry nogami, zmierzając do jawnej ruiny (Paweł Giustiniani, List do Franciszka Boniego).

Tekst i opracowanie tej częsci wystawy: dr Jacek Partyka

Missale monasticum ad usum Eremitarum Camaldulensium Congregationis Montis Coronae [...]
Romæ, Typographia Polyglotta S. C. de Propaganda Fide, 1896; sygn. Bien. SD 135

Mszał monastyczny z 1896 roku w luksusowej oprawie z 2. połowy XVII w., wykonanej z trybowanego srebra. Na górnej okładzinie trybowana postać św. Romualda, na dolnej – św. Benedykta; postacie wpisane w dekoracyjne kartusze z wici akantowej, podtrzymywane przez figurki aniołków, zwieńczone krzyżem maltańskim.

Regola Del Padre Santissimo Benedetto dall'Idioma Latino tradotta in Toscano, & commentata dal [...] Silvano Razzi Camaldolense, In Fiorenza: Appresso Bartolomeo Sermartelli, 1574; sygn. BJ Cam. M. XI. 3

Karta tytułowa włoskojęzycznej reguły św. Benedykta, która wraz konstytucjami eremickimi stanowiła podstawę życia zakonnego kamedułów, we florenckim wydaniu z 1574 r.

Missale Monasticvm […] Pro omnibus sub Regula ss. Patris Benedicti Militantibvs…, Venetiis, Ex Typographia Balleoniana, 1765; sygn. Bien. SD 136

Mszał monastyczny z 1765 zaopatrzony w datowaną oprawę z r. 1702; okładziny okryte aksamitem, a na nim nabite ozdoby z trybowanego srebra, w tym medalion przedstawiający św. Romualda.

Regvla S. Benedicti Et Constitutiones Congregationis Eremitarum Camaldulensium Montis Coronæ : Visæ & approbatæ a summo Pontifice Clemente Nono. [P. 1-2], Cracoviæ: Ex Typ. M. Iacobi Moscicki [...], 1674; sygn. BJ St. Dr. 36831 I

Krakowskie, XVII-wieczne wydanie reguły św. Benedykta w języku łacińskim, wraz z konstytucjami, które w zasadniczy sposób regulowały poszczególne elementy życia eremitów kamedulskich.

Klasztor Kamedułów na Bielanach w Krakowie, fot. Piotr Kuliszewicz